Inkarri - Borreroak Baditu Milaka Aurpegi

 

 Dokumentua Deskargatu 

Kolobriaren mitoa - Tui HunI Kui

Hizkuntza indigenak Ama lurra zaintzen, argitalpenean hamaika hizkuntza indigenen munduaren ikuspegia bilduko dira. Argitalpeneko herri indigenen arteko lotura ehuntzeko Acreko (Brasil) Tuî lagunak idatzitako kolibriaren mitoaren historia erabili dugu.  

Diotenez, basoa sutan desegiten ari zen, eta animalia guztiak ere sutan galtzeko arriskuan zeuden, baina ez zuten erreakzionatzen, hondamendiari begira zeuden. Kolibri txikiak, oso kezkaturik, eta sugarrari aurre eginez, errekara joan eta bere moko txikiarekin ur pixka bat hartu eta sutara botatzen zuen. Jaguarrak hau ikustean esan zuen: -zertan zabiltza kolibri txiki?-. Honek arnasa hartu eta erantzun zion: -sua itzali nahian nabil-. Jaguarrak esan zion ez zuela lortuko. Eta kolibriak, -ni nire partea egiten ari naiz, denok berdin egingo bagenu, bakoitzak berea egingo balu, sua itzaltzea lortuko genuke-.

PKHAKHEZÇX ÜUS DXI'JAN, KWE'SX YUWE'S KÇXHÄÇXHA'N PIIYN U'JXA'

Nasa Yuwearen biziberritze ikastaroa Toribion
Kultura, espiritualtasuna, materialgintza eta lagunak.

Ekainaren amaieran, CECIDIC Nasa herriaren Hezkuntza Erakundeak eta Garabide Elkarteak antolatu eta UPV/EHUko munduko hizkuntza ondarearen UNESCO Katedraren eta EASO Politeknikoaren babespean,  Toribion Nasa Yuwe hizkuntzaren biziberritzeko ikastaroan parte hartu genuen.

Zer da kultura? zein ekarpen egiten (egin behar) dio kulturak hizkuntza biziberritzeari?

Ikastaroan hausnarketa potolo honi aurre egin genion. Gaia elikatzeko, etxeko adibide bat azaltzen zuen bideoa prestatu genuen.

Bideoa: El arte como revitalización cultural y espiritual
 (un ejemplo en el País Vasco)

Saddy eta Aldemar hizkuntza dinamizatzaileekin batera Ekoizpen Kulturala eta Idazketa Tailerra moduloak koordinatu genituen.  Gainera Carlos, Dionisio, Andoni, Julen eta gainontzeko hizkuntza dinamizatzaileen laguntza ere behar izan genuen. Guztiz beharrezkoa, parte hartzaile kopurua 60-70 pertsonakoa izanik eta eskola orduetan aktibitate eta lantalde desberdinetan lan egin baikenuen.

Zein dira Nasa Herriak behar dituen testuak?

Galdera hori oinarri hartuta, ekoizpen kulturala eta idazketa tailerra, materialgintzara bideratu genituen. Hausnarketa saioak izan ziren, baina denbora handiena materialak eta testuak sortzen eman genuen. Kantuetarako letrak, Idazketa lehiaketa antolatzea, sendabelarren liburuska, posterrak, bideo motzak sortzea...

Çxhäçxha Çxhäçxha!!!! - Kemena eta Kitto!!

Miryan Elena Cruz fez um mapa do roçado dela

Acren (Brasil), Comissao Pro Indio do Acre erakunde indigenistaren lanak oinarri hartuta, zenbait material didaktikoren zirriborroak egiten hasi ginen. Adibidez: Nasa Geografia.

Irene, Pablo, Martha, Elcy e Ana,
Grupo encarregado da cartilha de Geografía Nasa

Udako solztizioa. Sekh bui festa
Ekainaren 20 eta 21 artean, Soto izeneko auzoan,  eguzki urte berriari harrera egiteko zortea izan genuen. Afaria, errekan armonizazioa, bainua, sutondoan eskaintza, lehen eguzki printzari ongietorri dantza, txitxa eta yubeka edariak, e.a. Arnas luzeko errituala. 

 Mauricio, Lorena, Isabel eta Carlos

Çxhab Wala Kiwe - Herri handiaren lurraldea

Paramoak (Goi-mendiko lautadak), Nasa herriaren espiritualtasunaren eta natura altxorren gordailuak bisitatu genituen. Ibilbide ederra, La Muela (4.014 m) mendiaren inguruan, 3.500 metrotako garaieraraino iritsi ginen.

Julen, Dunxu eta Saray

Saddy eta Aldemar

Talde bikaina, lan ederra

Pay, Pay, Wala Wetçxhat!!

Ihoteak egin dute bere lana/arindu dugu barneko zama

Nondik datoz Intxixuak?

 Kataxulotik? Xiberutik?

Zomorrozinko, Otegizona eta

SORGINAK

Euripean kuestazioan

Baltsa, Arin-Arin eta Fandango

Jo Pitxu Dultzaina Jo

Nodik datoz Intxixuak?

Ohielekutik Xorrolan?

Salda Badago 

 

AUZOKO SUKALDEAN

Kontsejupean festa

Auzoak nahastuta

Salto eta Brinko

humorea astindu, herria esnatu

Bada garaia

BIZI-LAGUNAK

LANDAREEN KULTURA: ERRAMUA eta TEILATU FESTAK

erramurik gabia duk itxi au

Oiartzunen jasotako pasarte honekin aipatu zuen Barandiaran handiak ERRAMUA ohituraren zati bat (Mitologia Vasca, 1983).

Erramurik gabia duk itxi au, esaten omen zen etxeren bati desgraziren bat gertatu ezkero. Erramu baten adarra etxearen eraikuntzaren ondoren teilatuan jarri beharra omen zegoen.

Teilatuan zuhaitz baten adarra jartzeko ohitura, aspaldikoa izanagatik, bizi-berritua ikusten dugu egungo eraikuntza askotan. XXI. mendearen hasieran festak badu irauteko pisuzko arrazoirik. Egun erramua teilatuan jartzean, langileek abisua pasatzen diete jabe eta nagusiei, teilatua emana dago, afaria zor diguzue. Pentsa dezakegu tripa kontuek salbatu dutela teilatu festen tradizioa. Argazkian ikusi dezakegunez gure hiriguneetan egiten diren etxe berriek ere ez diote ohiturari izkin egiten.

Erramua Oiartzunen. 2011ko urtarrila.

izenak eta izanak

Bazkari edo afariari Oiartzunen Erramua deitzen zaio, ziurraski erramu zuhaitzaren adarra jartzen delako teilatuan; beharrezkoa da zuhaitz honen izenaren inguruan aipamena egitea.

Erramuari Laurus nobilis deitzen zaioa hizkuntza zientifikoan. Euskaraz badu beste izen bat EREINOTZA. Bizkaia aldean oraindik erabiltzen da, eta gurean toponimian oso gertukoa izanagatik (Ereñotzu), kaleko hizkuntzan ez da ia ezagutzen.

Badirudi Erramua izen berriagoak Ereinotza baztertu duela eta hau elizako erramu-igande (domingo de ramos) ospakizunaren ondorioa dela.

Elizan erramu-igandean bedeinkatzen den erramilete, lore-sorta, edo buketaren osagai nagusia Ereinotz adarrak dira. ERRAMUA gaztelaniazko RAMO izenaren itzulpena litzateke, eta hor nonbait Ereinotzari izena aldatzearena.

Teilatu festetara itzuliz, usadioaren garrantzia eta hedapenaren neurria emanten digu ohitura honen parekoak diren zenbat kasu aipatzen diren Euskal Herriko toki desberdinetan eta zenbat izen desberdinekin deitzen zaion erramua ohiturari. Azkuek (Euskaleŕiaren Yakintza I, 1935), jaso zituen hauetako batzuk: bizkar-besta (Araba eta Nafarroa), buketabesta (Nafarroa beherea), mondxor eta bonxoŕada (Bizkaia), trapala (Gipuzkoa).

oinarri espiritual erlijiosoak

Halere afari-bazkari kontuez gain, ohituraren sustrai erlijiosoak urbil somatzen dira. Euskaldunok denboran zehar zenbait landare erabili izan dugu etxeak eta baratzak babesteko. Eguzki lorea, elorri txuria, lizarra eta erramua dira horietako landare magiko batzuk.

Horrez gain, garai bateko ETXEAk, gaur galdurik dituen balio erlijiosoak zituen. Etxea lo egiteko tokia baina askoz gehiago zen. Besteak beste, bertan lurperatzen ziren familian hildako pertsonak eta horren erakusle da orain gutxiarte bataiatu gabeko aurrak etxearen babespean, baratzean edo teilatuaren hertzaren azpian lurpertzeko egon den ohitura (Barandiaran, 1983).

Etxea tenplu sakratutzat hartu genezake eta horrela izanik erritual kultural-espiritualen jatorri eta kokaleku. Eta beraz, etxea egitea, eraikin fisiko bat altxatzea baino hartarago zioan. Eraikuntzan kontutan izan beharko ziren etxe horrek bete beharko zituen tenplu funtzioak eta horretarako izango ziren bedeinkazio eta erritualak. Hortxe kokatuko genuke Erramuaren ohitura.

etxetik-auzora eta auzotik-festara

Erramuaren bigarren zatia, gaur egun nabarmenena dena, bazkari-afariaren jatorria bilatzeko ere euskal herriko baserri munduan eta ekonomian kokatuko gara. Bizimodu horren sustraiak kristautasunaren aurreko euskaldetan (gentilak) bilatuko ditugu. Garai haietan etxe baten eraikuntzan indarrak batu beharko ziren, norberarenak eta familiakoak, komunitatekoak eta ingurukoak, hau da, auzokoak.

AUZOLANA, aski ezaguna dugun bigarren ohiturarekin topo egiten dugu.

Euskal Herrian barna egiten dira oraindik auzolanak, batipat baserri giroan: gari bilketan, arto-jorraketan, bide-garbiketan edo egur bilketan ezagunak da ere obra handiagotan ere da auzolana erabili izan zela (Berako eta Ereñotzuko elizak eraikitzeko adibidez). Historian zehar etxeak egiteko auzolana izango zen modu eraginkorrenetakoa, gurean auzolanak nola bukatzen diren ezagututa, pentsatzekoa da auzolanean egindako etxe baten eraikuntza nola bukatuko zen: festa-bazkari batekin.

kasualitateak eta seinaleak: ez gara bakarrak - ez gaude bakarrik

Teilatu festei buruzko aurreneko pista ez genuen ez Oiartzunen ez eta Euskal Herrian ere jaso. 1998ko abuztua zen, Aitor ta biok Andeetako mendizerran erdi-galduta genbiltzala, Marcapata eskualdean hartu genuen hostatu. Eta bertan Teilatu festa batekin egin genuen topo.

Bailara guztiak parte-hartzen du elizaren teilatuaren berritze lanetan. Astoz tiratako gurdietan lasto fardoak dakartzate aldea txikietako familiek, herrian musika da nagusi eta txitxa edaria. Herritarrak denak zereginean: batzuk janaria prestatzen, besteak txaranga jotzen eta gizon gazte taldetxoak, turnotan antolatuta, elizako teilatu hauskorraren lasto zaharkitua kendu eta mendiko zelaietan bildutako fardoak jartzen. 

Teilatu festa Andeetan. 1998. urtea.

loturak eta hariak: segi tiraka

Erramua eta teilatu festak gure landareek bere baitan duten ondare kulturalaren adibidea ditugu, aintzinako bi ohituren ondarrak: alde batetik etxea-tenplua babesteko landare sakratu bat erabiliaz egiten den erritual erlijiosoa eta bestetik auzolanaren ondoren komunitatea sendotu eta batzeko egiten den festa-bazkaria.

Auzolan ohitura, erramuaren ohiturarekin batera euskal identitate kulturalaren sustraietan kokatuko litzateke.

Biodibertsitatean, edo nahi bada naturaren kontserbazioaren eremuan, KULTURA oinarrizko elementua dela defendatzen duen iritzia indarratzen ari da. Munduko komunitate indigenek naturarekin harreman hestua duten kulturak dituzte eta jasangarritasunaren adibideak ematen dizkigute. Bestaldean XXI.mendeko mundu post-kapitalista dugu, jasangarritasunaren anti-eredua. Gure gizartea jasangarritasunaren bidera urbiltzeko aldaketa sakonak behar dira, kultura aldaketak. Horren aurrean ez ditzagun gure aspaldiko kontuak historio harrigarri modura bakarrik ulertu, XXI. mendean eta europaren erdian, nolabait euskaldunen jatorri indigena plazaratzen digute, naturarekin bategiteko moduak, kultura...

...Alzateko Jaun, hor zaude nunbait...

Oharra: Idatzi hau Oiartzun 2011, urtekarian argitaratu zen.

INDIGENEKIN MENDIAN; Mairubaratzetatik lurrarekiko lotura aztertzen

Nasa, Nahuat, Maya-Yucateko, Katchiquel, Kitxua, Guarani, Maputxe eta Amazigh herri indigenen 12 ordezkariekin, “mendi buelta” egin genuen duela aste pare bat, Arritxulotik abiatu eta Errengan barrena (Oiartzun-Lesaka).

2013 eta 2016 urteetan antzeko koadrilekin egindakoaren haria luzatuz, gure lurraldea kosmobisio indigenaren intuiziotik eta norberaren barne sentsazioetatik abiatuta aurkeztu genuen.

Taldea Arritxulora itzultzen (Argazkia: Txema Abarrategi eta Diego Yatakwe)

Pribilegioa da horrelako ekimenak burutzeko aukera izatea, Euskal Herriaren lurraldea, indigenekin eta lagunartean partekatzea, gure toki sakratuen inguruan bildu eta hausnar egitea.

Garabide elkarteak burutzen dituen hizkuntza biziberritze ikastaroen testuinguruan antolatzen ditugu ekimen hauek eta oso giro berezia sortzen da bertan. Ikastaroaren eguneroko jardun akademiko mamitsuan eta agenda sozial intentsiboan parentesi bat irekitzen da Aiako Harriaren gerizpean eta Amalurrarekiko konexioa lantzen dugu. Nola?

2016.urteko taldea Oielekun

Euskaldunok berezkoa dugun mendirako joeratik abiatu, ibilian arnasa hartu, toki berezietan (sakratuetan) gelditu eta denbora pasatzen utzi, eta horrela eguneroko ziztuak kentzen digun “tenplea” berreskuratzen saiatzen gara.

Orduan bistaratzen dira gure gizarte modernoaren gabeziak, nabartzen dira lagun indigenek naturarekiko dituzten jarrera harmonikoak, hortik elikatzen dugu gure errealitateari beste alde batetik begiratzeko tentazioa.

Zein ote zen gure arbasoek mairubaratzak eraikitzeko zuten motibazioa?, zein ote zen Amalurrarekin zuten harremana? harreman haren printzarik trasmititu al da egungo belaunaldietara? zer egin hari mutur horiekin?

2013.urteko taldea Oielekun, "Mayor" Antonen azalpenak jasotzen

NASA HERRIAREKIN DUGUN LANKIDETZARI BURUZKO SOLASALDIA

Ane Ortega laguna eta biok, EITB-ko Roge Blascoren La Casa de la Palabra saioan, Nasa Herriari, Nasa Yuweari eta gure lankidetza esperientziari buruz solasean.

EITB-La Casa de la Palabra (2015-10-22)