NASA YUWE KÇXHÂÇXHANXI KWE'SX FXI'ZNXI DXI'JA espiritualtasuna hizkuntza-biziberritzearen oinarrian

Euskal Herriko Unibertsitateko Munduko Hizkuntza Ondarearen Unesco Katedra eta Garabide Elkarteak, 2011tik Kolonbiako Nasa herriarekin garatzen duen Hizkuntzaren inguruko lankidetza prozesuaren baitan, abuztuaren lehen hamabostaldian, Toribio Eskualdean izan gara Belen Uranga laguna eta biok. Bisita hau azken urtetan Euskal Herria eta Cauca Departamentuaren artean egiten ari garen lankidetza-elkartrukeen parte izan da.

Toribioko eskualdean Nasa Yuwea (Nasa hizkuntza) sustatzen ari den lan-taldea, Nasa Yuwea Indartzeko, Toribio Eskualdeko Plan Estrategikoa lantzen dabil azken urtean, eta planaren eraikuntzan, euskaldunok geurean izandako eskarmetua eta erabilitako metodologiak partekatzea izan da geure lanaren helburua.

Toribio eta Cuaca iparraldeko agintaritza indigenetan aldaketak gertatu dira azkenaldian, autoritate politiko eta teknikari berriak izendatuak izan dira eta orain arte Nasa Yuwe hizkuntza berreskuratzeko lanari buruzko kezka agertu, eta euskaldunon lankidetzari buruzko argibideak eskatu dituzte. Lan politikoa gehitu zaio beraz, zakuan generaman lanerako asmoari.

Kwe'sx Yuwe Yat, Gure hizkuntzaren etxeko atarian, 
Belen, Viviana eta Yu'kwerekin. Laukotea plana eskutan hartuta

Toribioko korapiloan

Bizimodua bortitza da Toribion. Zenbait faktoreek egoera korapilatzen dute:

Isolamendua, nabarmena da. Departamenduko hiri nagusietatik oso urrun ez egonda ere, erliebe menditsu batek eskualdea gune zibilizatuetatik banatzen du. Biztanleria, 40.000 pertsona ingurukoa da, gehiengoa bailararen zokoetan eta mendi malkarretan bizi da. Toribio, San Francisco eta Tacueyó herriskak dira eremu urbano bakarrak eta bertan aurkitzen dira Estatuko administraziotako bulegoak, banketxea, osasun zentroak, janari eta lehengai dendak, bertan egiten dira komunitateko asanbladak eta feria nagusiak.

Ekonomian, legezkanpoko landaketek pisu nabarmena dute. Landare hauen ekoizpen eta merkaturatzearen sarearen baitan, ohikoak eta tradiziokoak diren ekoizpenak, desagertzen ari dira, familia-baratzen galera da horren adibidea.

Eskualdea gatazka armatuaren jomuga izan da urtetan. Komunitateak gerrilaren, ejertzitoaren eta paramilitarren bortizkeria eta jazarpena pairatu(tzen) du. Erakunde indigenak, tinko eragin du heuren lurraldearen desmilitarizazioaren alde, baina halere, gatazkak gogor astindu du Toribio. Gatazkaren gordintasunaren eta Nasen tinkotasunaren kapitulo sonatuak gertatu dira eskualdean: 2011an Gerrilak Toribion, Merkatu egunean lehertarazi zuen bus-bonba eta 2012an Indigenek Ejerzitoren aurka, Cerro Berlin mendian burutu zuten erresistentzia ekintza, horietako bi.

Erliebe menditsua, Toribioko paisaiaren ezaugarri

Hizkuntza egoera larrian

Nasa Yuwea eskualdeko populazioaren %22ak hitzegiten du. Trasmisioaren galera nabarmena da. Hezkuntzak, hizkuntzaren galeran pisu nabarmena izan du. PEBI (Programa de Educación Bilingüe Intercultural) izenez ezagutzen den hezkuntza eredua, Kolonbiako hezkuntza-sistema komunitate indigenen errealitatera moldatzeko saiakera izan da, bertan kultura eta hizkuntza indigenak kontutan hartu izan dira, baina denborak aurrera egin ahala eredu honek porrot egin duela ikusi da. Orohar, PEBI sistemako eskoletan Nasa Yuwearen tratamendua euskal A eredu batekin parekatu genezake, asko jota!.

Atpu'csawe'sxen irmotasuna

Hizkuntzaren galerari aurre eginteko asmoz, autoritate indigenek esnatze prozesua abiatu zuten 2011ean. Horretarako hizkuntzari eusteko ardura zuten lan-taldea sortu zuten. Atpu'csawe'sx-ak, hau da, tokian-tokiko hizkuntza eragileen taldea sortu zuten.

Atpu'csawe'sxak 2011tik, eskola elebidunetan eragiten ari dira, material propioaren sorkuntzan ari dira eta lurraldean zehar etxez-etxe, txabolaz-txabola, familiaz-familia, sentsibilizazio lanean diardute. Eragileek, hizkuntzak lurraldean duen indarrari buruzko zuzeneko ezagutza lortu dute, eta 2011tik haiekin elkarlanean aritzeko zortea izan dugunok (ikus blog honetan bertan 2011an egindako ekintzen albisteak), eta baita lehen aldiz heurekin egoten direnek ere, pertsona hauek pilatu duten energia eta lanerako erakusten duten  gogoarekin txundituta gelditzen gara.

Atpu'csawe'sxak (hizkuntza eragileak) plan estrategikoaren puzlea osatzen

Espiritualtasuna oinarri hartuta

Thë’ walak dira Nasa herriaren eta heuren kosmobisioaren oinarrian dauden amalurraren eta Ksxa’wen(espirituen) arteko zubia egiten duten komunitateko pertsonak (xamanak). Thë’ walaek espirituek bidaltzen dituzten seinaleak jaso eta interpretatzen dituzte, eta horrela Nasa herriak eta herritarrak, amalurrarekin harmonian bilatzeko eman beharreko pausuak azaleratzen dituzte. Harmoniaren bilaketak, komunitateko bizitzaren alor guztietan eragiten du.

Hizkuntza biziberritze prozesuan ere, Thë’ walak elementu zentrala dira, haiek gainbegiratzen dituzte prozesuan emandako pausuak eta hartutako norabideak. Haiek identifikatzen dituzte bidean dauden arazoak eta arazoei aurre egiteko moduak.

Atpu'csawe'sxen taldeak lan tekniko eta komunitateetan egindako hizkuntza dinamizazio lanarekin uztartuta, lan espiritual handia egiten du. Erritualen bitartez, The Walaen orientazioa eta Ksxa’wen babesa bilatzen dute. Neurri handi batean lan espiritual honek prozesuko gainontzeko lanen erritmoa baldintzatzen du. Abiadura kontu hau izan da, neurri batean, zenbait autoritate politiko indigena eta hizkuntza-eragileen taldearekin sortu diren tentsioen iturria.

Gure bidaian, aipaturiko tentsioak egiaztatzeaz gain, thë’ walak hizkuntza biziberritze prozesuan duten rola frogatuzeko aukera izan dugu:

Batetik, thë’ walak gidaturiko garbiketa erritual batean partehartu dugu, erreka txoko sakratu batean, urjauzi, ipurtargi, tabako eta koka orrien laguntzaz, thë’ walak politikari eta hizkuntza-eragileen arteko gatazkaren momentuko diagnostikoa egin zuen eta aurrera begira eman beharreko pausuak zehaztu zituen. Bere esanetan, zailtasunak eta trabak handiak izanda ere, prozesuak daraman bideak espirituen babesa du eta orain arteko ibilbideari eutsiz, aurrera jarraitu beharra dago.

Tula, harri sakratuak eta sua, etxearen erdigunean

Bestalde, erritualaren ondotik, egun pare bat beranduago, autoritate politiko, teknikari eta hizkuntza eragileen artean prozesuaren norabideaz aritzeko bilera ospatu da, bertan hainbat Thë’ Walaek hartu dute hitza eta autoritate politikoen aurrean, publikoki, bere posizioa, prozesua dabilen norabidearen alde finkatu dute.

Orokorrean, Nasa herriarentzat lider espiritualen iritziak pisu handia du. Hizkuntza-eragileentzat presio politikoen erdian funtsezkoa izan da haien babesa sentitzea.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

Gure bisita laburrean, bertako komunitateek nola funtzionatzen duten ulertzea ezina da. Sumatu eta susmatu dugun egoera gordinaren aurrean, zaila egiten zaigu Toribioko komunitateak eguneroko bizimoduari norabidea nola eman dakioken pentsatzea, nola den posible korapilo(ar)en erdian hizkuntzaren biziberritzean modu hain indartsuan aritzea. Baina, kuriosoki hortxe topatu ditugu egoera irakurtzen lagundu diguten pistak.

Nonbait, hizkuntzaren alde borrokan aritzeak, lagun hauei, heuren identitate eta kulturaren oinarriekin bat egiteko aukera, espiritualtasunarekin, amalurrarekin, harmonian egoteko aukera eskaintzen die.
Nonbait, egunerokoan aurkitzen duten bortizkeriaren aurrean, hizkuntzatik eragiteak, lagun hauen Bizitzari zentzu bat emanten dio, eta hortik sortzen zaie aurrera jarraitzeko indarra,  horrelako zerbait sentitu dugu.



Cerro Berlineko ekintzari buruzko bideoa